Selasa, 17 November 2009

Awig-Awig Desa Pakraman Kedewatan



MURDHA CITA.
AUM

Oý Swastiastu, oý Awighnamastu nama sidham.
Putusing Sabba Krama Désa Pakraman,
maka sipat siku-siku pamatut,
wastu kasidan prayojanan mami kabéh
prasama angidep muah amanggehaken
kadi daging awig-awig iki.


PITEGES PRALAMBANG
DESA PAKRAMAN KEDÉWATAN


(1). NAGA KEKALIH TURMANING UNTATNYANÉ MAKILIT.
Mapiteges : Ring sajeroning kauripan puniki tan maren muatang artha brana pinaka piranti anggén nyujur kasukertan sekala muang niskala, madasar antuk dharma (dharma, artha, kama).
(2). BEBUNDERAN/BUNTERAN MAWARNI SELEM LAN PUTIH.
Mapiteges : Rwa binédha, sapasira ugi ring sajeroning kauripan tan prasida lémpas sakéng iwang - patut, kawon - becik, suka - dukha, mreta - amreta (dharma lan adharma).
(3). CAKRA.
Mapiteges : Palinceran bhuwana pinaka cihna pakibeh kauripan sané tan langgeng, satuwuk nglimbak nganutin aab jagat.
(4). BEDAWANG/EMPAS.
Mapiteges : Gumi, jagat utawi wewidangan (parhyangan, pawongan lan palemahan).
(5). SLÉNDANG MASURAT "SULUH KERTANING BUMI".
Mapiteges : Tali pangiket sajeroning pasubayan ring pakraman. Nyujur petitis Sanghyang Agama : Mokûartam Jagadhita ya ca iti dharma.

Piteges maka sami Pralambang ring ajeng sakadi puniki :
Awig-awig lan pararem Désa Pakraman Kedéwatan pinaka suluh lan sepat siku-siku utawi piranti kaanggén nyujur kasukertan jagat sekala niskala, madasar antuk Tri Purusartha, nyujur subiksaning bhuwana, wastu prasida ngamangguhang Mokûartam Jagadhita ya ca iti dharma.

PIDAGING MAKA BANTANG AWIG-AWIG
MURDHA CITA. pra 2
PITEGES PRALAMBANG pra 3
PIDAGING MAKA BANTANG AWIG-AWIG pra 4
Sarga I. ARAN LAN WEWIDANGAN DÉSA. 1
Sarga II. PETITIS LAN PAMIKUKUH. 2
Sarga III. SUKEKTA TATA PAKRAMAN. 2
Palet 1. Indik Krama. 2
Palet 2. Indik Prajuru/Dulun Désa. 6
Palet 3. Indik Kulkul. 9
Palet 4. Indik Paruman. 11
Palet 5. Indik Druén désa. 12
Palet 6. Sukerta Pamitegep. 15
Kaping 1. Karang Tegal lan Carik. 15
Kaping 2. Indik Pepayonan. 17
Kaping 3. Indik Wewangunan. 18
Kaping 4. Indik Wewalungan. 19
Kaping 5. Indik Bhaya. 22
Kaping 6. Indik Panyanggran Banjar. 23
Sarga IV. SUKERTA TATA AGAMA. 23
Palet 1. Indik Dewa Yajnya. 23
Palet 2. Indik Resi Yajnya. 30
Palet 3. Indik Pitra Yajnya. 31
Palet 4. Indik Manusa Yajnya. 38
Palet 5. Indik Buta Yajnya. 39
Sarga V. SUKERTA TATA PAWONGAN. 42
Palet 1. Indik Pawiwahan. 42
Palet 2. Indik Nyapihan. 45
Palet 3. Indik Sentana. 46
Palet 4. Indik Warisan. 48
Sarga VI. WICARA LAN PAMIDANDA. 51
Palet 1. Indik Wicara. 51
Palet 2. Indik Pamidanda. 51
Sarga VII. NGUAH-NGUUHIN AWIG-AWIG. 53
Sarga VIII. PAMUPUT. 53
Lepihan: Padruén Désa Pakraman Kedéwatan. 55

SARGA I
ARAN LAN WEWIDANGAN DÉSA.
Pawos 1.
(1). Désa Pakraman puniki mawasta Désa Pakraman Kedéwatan.
(2). Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur, inggih punika:
ha. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan.
na. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan.
ca. Sisih kulon tukad Ayung.
ra. Sisih lor Désa Pakraman Bunutan.
(3). Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat) karang ayahan.
(4). Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré:
ha. Banjar Kedéwatan.
na. Banjar Kedéwatan Anyar.

Pawos 2.
(1). Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga luiré:
ha. Utama Mandala, minakadi linggih Kahyangan Désa.
na. Madya Mandala, minakadi pupulan karang paumahan, lan tlajakan désa.
ca. Nista Mandala, minakadi sétran désa.
(2). Wates palemahan.
Manut pararem banjaré wenang kaepah dados témpékan-témpékan. Mungguing wates banjar lan témpékan-témpékané kamanggehang antuk paruman désa.

Pawos 3.
(1). Banjaré tan wenang ngardi awig-awig, wantah kadadosang ngardi pararem banjar maka pamitegep awig-awig.

(2). Pararem Banjar tan wenang lémpas ring awig-awig muah pararem désa saha patut kalingga tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana.
(3). Awig-awig muah pararem-pararem subak ring tlajakan désa tan maren taler kainggilang.

SARGA II.
PETITIS LAN PAMIKUKUH.
Pawos 4.
Désa Pakraman Kedéwatan ngamanggehang pamikukuh dasar luiré:
ha. Pancasila.
na. Undang-undang Dasar 1945 pamekas pasal 18.
ca. Perda TK I Bali no. 06 tahun 1986.
ra. Tri Hita Karana manut Sadàcara Agama Hindu.

Pawos 5.
Petitis Désa Pakraman luiré:
ha. Mikukuhin miwah ngrajegang Sang Hyang Agama.
na. Nginggilang tata prawertining magama.
ca. Ngrajegang kasukertan désa saha pawongania sami sakala kalawan niskala.

SARGA III.
SUKEKTA TATA PAKRAMAN.
Palet 1.
Indik Krama.
Pawos 6.
(1). Sané kabawos Krama Désa inggih punika kulawarga sané magama Hindu, ngamong karang saha jenek mapaumahan sajeroning palemahan Désa Pakraman Kedéwatan.
(2). Sajaba punika sinanggeh tamiu.

Pawos 7.
Bacakan Krama luiré:
(1). Krama ngarep inggih punika kulawarga sané ngamong karang.
(2). Krama pangelé inggih punika kulawarga sané sampun mawiwaha nanging kantun kaundulang olih krama ngarep.
(3). Krama balu inggih punika krama manut sakadi ring angka (1) lan (2) pawos puniki tur sinalih tunggil lanang utawi istri kalayuan (padem) utawi pecak sangkaning sapihan.
(4). Krama tapukan inggih punika krama sané manut sakadi ring angka (1) ring ajeng sané déréng antes ngayah, menawita sané lanang durung mayusa 19 (siangolas) warsa, utawi sané istri durung mayusa 16 (enembelas) warsa.
(5). Krama kuuban inggih punika krama pangelé utawi deha teruna sané magenah ring dura désa nanging kantun kaundulang olih krama ngarep.

Pawos 8.
Kawit dados krama désa utawi banjar wantah sakadi ring sor:
ha. Mawiwit sangkaning ngamong karang.
na. Malarapan antuk pawiwahan risampun mawidiwidana manut dresta lan agama.
ca. Sangkaning sampun mayusa 16 (enembelas) warsa sané istri miwah 19 (siangolas) warsa sané lanang.
ra. Mawiwit sangkaning jumenek mapaumahan wyadin ngrereh pangupa jiwa ring sajeroning palemahan Désa Pakraman, tur risampun polih pawanengan salami 3 (tigang) sasih, sajawaning sané ngamargiang pakaryan sang Angawerat utawi Guru Wisésa.
ka. Yaning siosan ring punika kasinanggeh tamiu.


Pawos 9.
Panamayan tedun makrama désa wantah sakadi ring sor:
ha. Manut pararem sangkaning i krama sampun ngamong karang.
na. Ngawit ring Ngembak Geni sangkaning i krama sampun nglaksanayang pawiwahan.

Pawos 10.
(1). Satunggil karang ayahan ngamedalang ayah désa utawi banjar satunggal.
(2). Ayah-ayahan sané siosan kawéntenané manut ring kecaping pararem-pararem banjar suang-suang.
(3). Deha teruna utawi teruna-teruni kapupulang ring sekaa teruna suang-suang banjar, salantur ipun teruna-teruni inucap kaiket malih dados sekaa teruna Désa Pakraman. Deha teruna taler kaiket antuk awig-awig. Awig-awig muah pararem-pararem deha teruna ring suang-suang banjar tan dados lémpas ring awig-awig muah pararem-pararem deha teruna Désa Pakraman.

Pawos 11.
Tetegenan krama désa utawi banjar luiré sakadi ring sor:
(1). Krama ngarep keni ayah-ayahan muah pepeson mamungkul.
(2). Krama balu sané ngarep keni padagingan mamungkul, ayah-ayahan miwah rerampé manut kabaluannya.
(3). Krama tapukan keni padagingan mamungkul, luput ayah-ayahan miwah rerampé.
(4). Krama pangelé tetegenannya manut pararem banjar suang-suang.
(5). Krama kuuban tetegenannya manut pararem.
(6). Krama tamiu tetegenannya manut pararem.

Pawos 12.
(1). Swadarmaning krama désa patut:
ha. Drede-atuang ring désa utawi banjar.

na. Tuut satinut ring sadaging awig-awig, pararem-pararem lan pasuaran désa utawi banjar.
ca. Tan maren ngutsahayang mangda désané nyidayang nyujur petitis sakadi munggah ring pawos 5 (lima) ring ajeng.
(2). Swadarmaning tamiu patut:
ha. Tuut satinut ring tetiwak désané ngupadi kasukertan sakala niskala.
na. Nénten tungkas ring kértin désa utawi banjaré.

Pawos 13.
(1). Sahanan krama désa utawi banjar polih pasayuban prajuru ngamanggehang saluiring petitis désa tur kabawosin saha katiwakin pamatut sahanan wicarannya.
(2). Nyarengin paruman désa utawi banjar saha wenang mastikayang pamutus.
(3). Kéngin mapuangkid, nyada, nyadé (nyuksukin), luput, mogpog, muah ngoot kawéntenannya manut sakadi ring sor:
ha. Mapuangkid, ngluputin ayah-ayahan désa utawi banjar kéngin kalaksanayang riantukan sungkan, ngwéntenang yajnya, matepetin sungkan muah sané siosan manut pararem désa utawi banjar suang-suang.
na. Nyada (ngamademang ayahan) kéngin kalaksanayang riantukan i krama sampun tutug yusa (70 warsa langkung), wiadin antuk pinunas ngraga riantukan sungkan-sungkanan.
ca. Nyadé pamekas ipun nyuksukin ayahan utawi ngentinin pangayah antuk anak siosan. Munguing panyuksuk ipun mangda krama sané sampun munggah deha utawi teruna minakadi sané lanang sampun mayusa 19 (siangolas) warsa, utawi sané istri sampun mayusa 16 (enembelas) warsa, utawi sampun pada marabian.
ra. Mogpog piteges ipun ngetut ayahan antuk arta brana. Mungguing agung alit pamogpog manut pararem-pararem désa utawi banjar suang-suang.


Pawos 14.
(1). Wusan dados krama wantah sakadi ring sor:
ha. Sangkaning magingsir genah saking wewidangan désa maduluran antuk nunas panugrahan pangilikitan prajuru.
na. Sangkaning kanorayang olih banjar utawi désané.
ca. Sangkaning sampun tan magama Hindu malih.
(2). Sané wusan makrama désa utawi banjar tan polih pah-pahan sahananing druén désa utawi banjar, tur patut ngwaliang sahanan druén désa utawi banjar sané kagamel olih krama inucap, minakadi karang ayahan désa utawi sané siosan.
(3). Yaning krama sané sampun wusan makrama Désa Pakraman, riwekasan mawali malih makrama Désa Pakraman wenang kabawosin ring paruman krama Désa Pakraman, tur yan pradé katrima patut kakeninin panaub marupa arta. Indik ageng alitnya manut pararem.

Palet 2.
Indik Prajuru/Dulun Désa.
Pawos 15.
(1). Désa Pakraman Kedéwatan kaénter olih BenDésa Pakraman.
(2). Banjar kaénter olih Klihan Banjar.
(3). Bendésa muah Kelihan Banjar kaadegang malarapan kacatri ring paruman désa utawi banjar.
(4). Sakaluiring prajuru sané kabawos ring ajeng kaadegang nyabran 5 (limang) warsa, sajawaning wénten pariindikan tios tur dados kacatri malih.

Pawos 16.
(1). Bendésa muah Kelihan Banjar kasanggra olih:
ha. Patajuh pinaka pangabihnia.
na. Panyarikan pinaka juru nyurat.

ca. Patengen pinaka jururaksa druén désa utawi banjar.
ra. Kasinoman pinaka juru arah.
(2). Panyanggra prajuru sakadi kecapé ring angka (1), ring ajeng kacatri olih prajuru désa (Bendésa utawi Kelihan) tur kasungkemin olih paruman krama désa utawi banjar.
(3). Kasinoman pinaka juru arah kalaksanayang olih krama ngarep magilir ring suang-suang témpékan salami asasih. Indik triwangsa keni tan keni giliran dados kasinoman manut pararem.
(4). Sané dados kacatri kadadosang prajuru désa utawi banjar muah panyanggrania minakadi Patajuh, Panyarikan, miwah Patengen malarapan antuk:
ha. Mawiwit sakéng krama ngarep.
na. Sampun mayusa pinih akidik 25 (salawé) warsa.
ca. Tan céda angga.
ra. Sampun marabian.
ka. Uning nyurat utawi ngwacen aksara Latin utawi Bali, sadu, mawibawa tur masolah becik.
da. Tan nahenin katibakin pamidanda (hukuman) utawi kasisipang olih Guru Wisésa.
ta. Sumanggup dados prajuru tur susatya jaga nglaksanayang swadarmaning pinaka prajuru.
(5). Tan kadadosang ngrangkep linggih prajuru, tur mangda madéwa saksi ring Pura Désa.

Pawos 17.
(1). Swadarmaning Bendésa utawi Klihan Banjar luiré:
ha. Ngénterang paruman-paruman désa utawi banjar.
na. Ngénterang tur nglaksanayang awig-awig lan pararem-pararem désa utawi banjar.
ca. Ngénterang tatacara nganggé rajabrana druén désa utawi banjar.
ra. Nuntun tur ngénterang krama désané nginggilang darma agama muah darma negara, kasucian kahyangan, kasucian pawongan muah tatacara nganggé sétra.

ka. Nuntun tur ngénterang warga désané ngupadi kasukertan sakala niskala.
da. Mawosin kalih niwakin pamatut marep ring wicaran warga désané.
ta. Nuntun saha nyaksinin tata cara miwah panyangaskara sahanan kauripan sané mabuat minakadi sané ngalintang sulur pakulawargan.
sa. Maka duta désa utawi banjar matemuang bawos ring sapasira ugi.
wa. Miwah swadarma sané siosan manut pararem.
(2). Tatacaraning nglaksanayang swadarma ring ajeng tan maren manut ring awig-awig lan pararem-pararem désa.
(3). Panglaksanaan ring ajeng patut kasobyahang ring paruman désa utawi banjar.
(4). Bendésa utawi Kelihan Banjar sumanggup natak pamutus parunan désa utawi banjar ngeninin nglaksanayang swadarmania suang-suang.
(5). Swadarmaning prajuru sané siosan wantah nyanggra lan nglaksanayang pituduh Bendésa utawi Kelihan Banjar manut dudonan.

Pawos 18.
(1). Patyas (olih-olilian) Prajuru désa (Bendésa).
ha. Luput rerampe.
na. Polih duman malang aduman.
ca. Polih upon-upon tanah bukti Bendésa.
ra. Muah sané siosan manut pararem.
(2). Petias (olih-olihan) prajuru banjar (Kelihan Banjar) manut pararem banjar suang-suang.

Pawos 19.
(1). Prajuru patut kagentosin riantukan:
ha. Kalayu sekaran utawi séda.
na. Sampun manut ring sengkernia.

ca. Sangkaning pinunas ngraga.
ra. Kanorayang olih krama désané riantukan nilar sesana.
(2). Ngentosin utawi nganorayang prajuru mangda sajeroning paruman agung tur kararemin olih krama désa utawi banjar.
(3). Prajuru sané kanorayang tan kéngin kacatri malih dados prajuru.
(4). Prajuru sané sampun kagentosin olih prajuru anyar mangda digelis ngaturang pariindikan désané sami, minakadi druén désa lan sapanunggil ipun.

Palet 3.
Indik Kulkul.
Pawos 20.
(1). Kulkul ring sajebag désa wénten petang soroh luiré:
ha. Kulkul kahyangan, magenah ring suang-suang kahyangan.
na. Kulkul banjar, magenah ring suang-suang banjar.
ca. Kulkul deha teruna, magenah ring suang-suang banjar.
ra. Kulkul sekaa-sekaa, magenah ring prajurunia suang-suang.
(2). Kulkul désa utawi banjar tan wenang katepak yaning tan sangkaning pituduh prajuru, sajawaning wénten bhaya.
(3). Tabuh tetepakan kulkul pastika matiosan manut tetujon lan kawéntenané sakadi ring sor:
ha. Tengeran upacara yajnya tetepaké patut nguntit/silih asih.
na. Tengeran ngawit nglaksanayang pakaryan désa utawi banjar, tetepaké patut nglambat duang tulud alon.
ca. Tengeran ngawit nglaksanayang paruman wiadin pasangkepan tetepaké patut duang tulud alon.

ra. Tengeran yan sinalih tunggil krama banjaré wénten sané kalayu sekaran tetepaké manut pararem.
ka. Tengeran pawiwahan tetepaké patut atulud alon.
da. Tengeran embas raré wantah sia klentungan.
ta. Tengeran ngwangdéang karya tetepaké wantah tigang klentungan mamanjang.
sa. Tengeran bulan kepangan wiadin surya gra tetepaké patut nguntit tur kadulurin yajnya olih suang-suang krama.
wa. Tengeran bhaya minakadi:
1. Jiwa bhaya patut tigang tulud bulus.
2. Artha bhaya patut duang tulud bulus.
3. Geni bhaya patut atulud bulus raris nebeng.
4. Érbhaya patut atulud bulus.
5. Duracara ring agama pateh sakadi jiwa bhaya patut tigang tulud bulus.
6. Tengeran lindu bhaya patut atulud bulus.
Suaran kulkul nglambat, naka cihna pitulung bhaya sampun kapuputang.
la. Tabuh tetepakan kulkul sekaa-sekaa manut kawigunannya.
(4). Kulkul sané patut katepak pastika manut kawigunania sakadi ring sor:
ha. Ritatkala ngwéntenang upakara yajnya kulkul sané katepak patut kulkul sané magenah ring pura utawi ring genah yajnya inucap kawéntenang.
na. Ngawit nglaksanayang, ngwangdéang karya utawi paruman utawi pasamuan, kulkul sané patut katepak wantah kulkul krama sané patut nangkepin utawi nyanggra pakaryan inucap.
ca. Tengeran kalayu sekaran, pawiwahan, embas raré, lan bhaya patut nepak kulkul banjar.


Pawos 21.
Sang nepak kulkul tan sangkaning pituduh prajuru patut digelis atur supéksa ring i prajuru maka buatan panepaké. Yan tan asapunika patut kakeninin pamidanda manut pararem. Asapunika taler yan tetepaké tan manut ring kawigunania.

Pawos 22.
(1). Tengeran bhaya wenang katedunin olih krama désa utawi banjar mapitulung saha makta gegawan manut bhaya (tengeran/suaran kulkul).
(2). Tengeran bhaya patut kasaurin olih banjar suang-suang.
(3). Tengeran bulan kepangan wiadin surya gra kasuarayang salami kepangan. Krama désa patut nglaksanayang yajnya ring palemahan suang-suang.
(4). Suaran kulkul sekaa-sekaa tan wenang matuhin tur nyaurin tengeran kulkul banjar utawi désa.

Palet 4.
Indik Paruman.
Pawos 23.
(1). Paruman-paruman ring désa utawi banjar luiré:
ha. Paruman désa kawéntenang nyabran asasih apisan nuju rahina manut pararem.
na. Siosan ring paruman tetep ring rahina sakadi ring ajeng kawéntenang taler paruman tetep ring rahina Ngembak Geni.
ca. Paruman banjar wantah manut dresta utawi pararem banjar suang-suang.
ra. Paruman Prajuru désa kawéntenang sadéréng paruman désa.
(2). Sahanan paruman sida lumaksana yaning sampun katedunin olih sang patut nyarengin langkungan ring atenga kéhnyané.
(3). Ring sahanan paruman tan maren kariinin (kamanggalanin) antuk pangarcana ring Ida Bhagawan Panyarikan saha widi widana (cané).

(4). Krama désa sané nyarengin paruman patut nganggé busana adat madya nepékin prajuru tur tan kéngin makta gegawan.
(5). Sarana janggi kaanggé maka pamutus sép-sépan rauhnya i krama. Ring pangawit paruman kalaksanayang panyacah sép-sépan, tur risampun wusan paruman saha sampun kawacén pamutus paruman malih kawéntenang panyacah muah kalanturang antuk naur dedandan, geng alitnya manut paétangan.
(6). Panutus parembug patut gilik saguluk. Pradé tan prasida gilik saguluk suara makéhan sinanggeh pamutus.

Pawos 24.
(1). Sajaba kadi munggah ring ajeng, krama désa utawi banjar taler dados ngwéntenang paruman padgatakala.
(2). Sané ngawidi patut mastikayang bantang sané mabuat sané sandang kabawosang ring paruman inucap.
(3). Ring paruman sakadi puniki taler patut katiwakin pamutus.

Palet 5.
Indik Druén désa.
Pawos 25.
Padruén Désa Pakraman Kedéwatan wantah sakadi ring sor:
(1). Kahyangan-kahyangan désa luiré:
ha. Pura Dalem wénten 2 (kalih) palebahan inggih punika:
® Pura Dalem Dasar, lan
® Pura Dalem Suargan.
na. Pura Désa lan Balé Agung.
ca. Pura Puseh.
ra. Pura Melanting.

ka. Pura Tegal Suci.
da. Pura Pasiraman wénten 4 (petang) palebahan inggih punika:
® Pura Tegal Suci,
® Pura Pasiraman Dukuh.
® Pura Pasiraman Kibul Bébék.
® Pura Pasiraman Pucak Suargan.
ta. Pura Pucak Suargan.
sa. Mraja Pati.
wa. Aungan Gangsar.
(2). Tanah-tanah laba utawi padruén désa inggih punika:
ha. Palaba Pura Kahyangan luiré:
1. Palaba Pura Dalem Suargan.
2. Palaba Pura Désa/Balé Agung.
3. Palaba Pura Puseh.
4. Palaba Pura Dalem Dasar.
na. Tanah bukti pamangku kahyangan luiré:
1. Bukti pamangku Pura Dalem Dasar.
2. Bukti pamangku Pura Dalem Suargan.
3. Bukti pamangku Pura Désa/Balé Agung.
4. Bukti pamangku Pura Puseh.
ca. Tanah bukti prajuru luiré:
1. Bukti Kelihan Adat Kedéwatan Anyar.
2. Bukti Bendésa Kedéwatan.
ra. Tanah padruén désa tiosan saking sané sampun kasurat ring aksara (ha, na, ca) ring ajeng.
(3). Tanah sétra wénten 2 (kalih) palebahan luiré:
1. Sétra ring kiduling désa.
2. Sétra ring loring désa.

(4). Piranti-piranti padruén désa utawi banjar luiré:
ha. Wewangunan-wewangunan ring sajeroning kahyangan jangkep sakaluir busanannia.
na. Balé banjar lan Pura Manca ring suang-suang banjar pinaka piranti banjar.
ca. Gong abarung pinaka piranti banjar Kedéwatan.
ra. Angklung abarung pinaka piranti banjar Kedéwatan Anyar.
ka. Sesuhunan maraga barong kalih diri inggih punika:
1. Ratu Anom maraga Barong Két (Barong Kétét).
2. Ratu Gedé maraga Barong Macan.
Sesuhunan siosan maraga Rangda lan sané lianan.
da. Miwah piranti-piranti sané siosan.

Pawos 26.
(1). Pangupon (upon-upon) tanah laba pura ring ajeng kaanggén prabia sahananing wewangunan, upakara yajnya muwah siosan prabia Désa Pakraman.
(2). Yaning prabia-prabia sané kabuatang olih Désa Pakraman tan kacukupin antuk pangupon laba punika i krama Désa Pakraman patut ngurunin sakirangnyané, ageng alit urunan ipun manut paétangan.
(3). Bukti pamangku panguponnyané kaanggé prabia muah pabuktian pamangku suang-suang lan kaanggé prabia upakara aturan ritatkala Purnama Tilem lan Kajeng Kliwon ring pura sané kaempon pamangku inucap.
(4). Bukti Bendésa panguponnyané kaanggé prabia muah pabuktian Bendésa.
(5). Pangupon tetanduran ring sétra kiduling désa karaksa tur kaolah olih krama Kedéwatan Anyar.
(6). Druén désa sakadi kecapé ring ajeng (pawos 25) tan kéngin kaadol utawi kagadéang sajawaning sampun kararemin olih krama désa manut petitis Désa Pakraman.


Pawos 27.
(1). Laba Pura Dalem Dasar kaemong tur kaolah olih krama désa Kedéwatan Anyar.
(2). Laba Pura Désa Balé Agung, Pura Puseh lan Pura Dalem Swargan kaemong olih Krama Banjar Kedéwatan.

Pawos 28.
Nyabran paruman désa i prajuru patut nyobyahang sahanan pariindikan munjuk lungsuring druén désa inucap, tur mangda kadulurin ilikita pastika.

Palet 6.
Sukerta Pamitegep.
Kaping 1.
Karang Tegal lan Carik.
Pawos 29.
(1). Karang ayahan wénten kalih soroh inggih punika:
ha. Karang ayahan désa inggih punika karang ayahan sané kauwéhin olih Désa Pakraman, kaanggén karang paumanan lan teba/tagtagan karang.
na. Karang ayahan guna kaya inggih punika karang paumahan krama Désa Pakraman sané kadruéang mabantang antuk numbas, ngidih utawi tetamian.
(2). Krama sané ngemong karang ayahan, carik utawi tegalan patut ngaryanin wates karang, carik utawi tegalan inucap antuk pagehan utawi témbok utawi pundukan utawi paal beton.
(3). Yan wates inucap marupa pagehan tan dados langkungan ring (2) kalih méter tegehnyané.
(4). Pradé wates inucap nglikadin, yaning padaarsa kéngin watesé nganggé painget kémawon.
(5). Yaning wénten karang tegal utawi carik kabebeng utawi empet mangda kautsahayang wénten pamarginé utawi pangutangan toyannyané.


Pawos 30.
(1). Karang désa utawi teba wates sisi kaler lan sisi kangin patut kakaryaning olih sang madrué utawi ngemong karang inucap.
(2). Wates sané marep kamarginé mangda kakaryaning olih sang madrué utawi ngemong karang inucap.

Pawos 31.
(1). Wates tegal utawi carik patut magaleng kateben manut dresta; tegesnia sisi tebén patut kakaryanin olih sang madrué tegal utawi carik inucap.
(2). Wates inucap kéngin dados antuk pagehan, pundukan wiadin pracihna minakadi paal beton.

Pawos 32.
(1). Sinalih tunggil krama désa utawi banjar miwah sapasiraugi sané magenah ring sawengkon palemahan Désa Pakraman Kedéwatan tan kalugra:
ha. Ngalalah tanah karang, palaba pura, margi, tegal miwah carik anak siosan.
na. Ngalalah linggih kahyangan, tegak sétra lan sapanunggil ipun.
ca. Ngadol, nyilurang, ngadéang, miwah nganggé wala karang ayahan désa.
ra. Ngrerehang sértipikat pradé kadadosang druwén praraga utawi anak siosan tanah druén désa.
ka. Ngembahang toya wit saking badan wewalungan, toyan kakus utawi toyan pasiraman, toya wit saking pawaregan lan sané siosan kapakarangan utawi kapaumahan anak siosan, utawi kamarginé wiadin katukadé utawi tlabah sané kaanggén krama siosan masiram wiadin ngrereh toya kaanggén ring pawaregan, utawi toyan wewalungan.
da. Tan kalugra ngutang limbah utsaha manikadi industri, béngkél miwah sané siosan ka tukadé utawi tlabah sakadi ring ajeng.

ta. Tan kalugra ngentungang wangkén wewalungan, leluhu ka pakarangan krama siosan, katukadé utawi tlabah, kamarginé, bilih-bilih kagenah sané kasuciang.
(2). Pradé wénten krama désa utawi anak sané tiosan malaksana sakadi ring ajeng sang malaksana patut ngwaliang mangda nénten malih sakadi sané tan kalugra salantur ipun sang malaksana patut kakeninin pamatut utawi pamidanda manut pararem banjar suang-suang.
(3). Yaning wénten sinalih tunggil krama Désa Pakraman sané nganong karang ayahan désa wusan makrama Désa Pakraman, karang ayahan désa punika patut kawaliang ring Désa Pakraman. Karang inucap olih prajuru Désa Pakraman mabantang antuk pararem désa utawi pamutus paruman dados kauwéhin krama sané siosan kaping ajeng patut nganutin sulur pakulawargan. Karang inucap mangda kaanggén karang paumahan tir kaayahang sakadi krama adat sané siosan.
(4). Yaning krama Désa Pakraman sané madrué karang ayahan antuk gunakaya ritatkala wusan dados krama désa, karangnyané netep kantun druén krama inucap.

Kaping 2.
Indik Pepayonan.
Pawos 33.
(1). Ngawit nanem pepayonan patut:
ha. Yaning nanem tanem tuuh ring pakarangan mangda adepa agung (1,5 métér) ngajeroang dohnyané sakéng bantang wates tur tegehnyané tan dados langkungan ring 7 (pitung) métér.
na. Yaning ring teba taler mawates 1,5 métér sakéng wates.
(2). Taru sané mentik ring wates kadruéang antuk sang madue wates, nanging tan ngantos nglintangin wates.

(3). Tan kalugra wit taru utawi pepayonan nglintangin wates, bilih-bilih mawastu mayanin panyandingnya.
(4). Yan wénten pepayoian ring pakarangan utawi teba olih panyandingnya karasayang mayanin mangda kawéntenang paigum.

Pawos 34.
(1). Pradé wénten pepayonan nglintangin wates sakadi ring ajeng kéngin kawara olih panyandingnya, tur kasadokang ring prajuru, i prajuru wenang mituduhin sang nruénang mangda ngrebah pepayonan inucap.
Yaning sampun kasadokang ring prajuru taler tan karebah patut kaserahang ring sang ngawawenang.
(2). Yaning pepayonan inucap nyantos ngrubuhin wewangunan utawi pwpayon muah wewalungan anak tiosan, sang madrebé pepayonan inucap patut keni pamidanda panyangaskara sapatutnya, saha prabia pepocolan manut paétangan.
(3). Yan wénten taru rebah nglintang karang anak tiosan sangkaning kahanan jagat taru punika kadruénang olih sang katibén saliwat wates.

Kaping 3.
Indik Wewangunan.
Pawos 35.
(1). Indik wewangunan ring sawewengkon palemanan Désa Pakraman Kedéwatan patut sakadi ring sor:
ha. Wewangunan parhyangan muah wewangunan genah nglaksanayang upakara yajnya minakadi balé dangin ring sakuub paumahan patut nganggé sukat asta bumi, asta kosala kosali, utawi sanistannyané manut ring petitis niskala.
na. Wewangunan pawongan yaning kangkat mangda nganggé sukat asta bumi, asta kosala kosali sanistannyané manut ring petitis niskala.
ca. Wewangunan tan wenang nyayubin kapisaga.

(2). Pradé wénten wewangunan sané nyayubin kapisaga sakadi ring ajeng risampun kasadokang ring prajuru patut kakeninin pamatut utawi pamidanda manut pararem suang-suang banjar tur wewangunan inucap patut kabecikang ngantos tan nyayubin malih.
(3). Pradé jagi ngwangun ring tepi siring wates sadurungé patut ngwéntenang paigum ring panyandingnya tur kasadokang ring prajuru pinaka saksi.
(4). Wewangunan ring tepi siring wates mangda kawéntenang paembang sanistannyané tigang tampak tekén angandang sakéng bantang wates. Yan pradé wewangunané sampun wénten duk awig-awig puniki kasobyahang mangda kabecikang tur mangda nganggé abangan mangdané toyan capcapané tan tedun kapisaga. Rikala ngentosin wewangunan inucap rumiin mangda nganutin sakadi kecapé ring ajeng.
(5). Yaning wénten jagi ngwangun wewangunan masusun tan kalugra nyayubin parhyangan panyandingnya, bilih-bilih nyayubin parhyangan jagat.
Tan kalugra ngenahang kamar mandi muah WC wiadin genah majemuhan busana ring baduur.
(6). Yaning wewangunan ring tepi siring wates kahyangan désa mangda kawéntenang paembang sanistannyané tigang depa agung (4,5 métér) sajawaning wénten wates margi utawi rurung. Tan kalugra ngenahang wewangunan sané kaanggé genah malaksana karya sané kabawos romon utawi asusila.

Kaping 4.
Indik Wewalungan.
Pawos 36.
(1). Sahanan krama désa utawi banjar sané miara sahanan wewalungan patut sayaga niténin, negul utawi nglogor mangda tan ngrusak karang utawi tetanduran krama tiosan bilih-bilih ngantos ngranjing ngletehin kahyangan muah genah sané kasuciang.
(2). Pradé wénten tan manut kadi ring ajeng patut kapalungguhang ring sang madrebé wewalungan tur kasadokang ring prajuru désa utawi banjar mangda katiwakin pamatut lan pamidanda sakadi ring sor:

ha. Nyarunin genah sané kaletehin sanistannyané antuk upakara ékasata yan wewalungané ngranjing ring genahé sané kasuciang.
na. Nyalinin wiwit sané karusak muah prabia papocolannyané yan wewalungané ngrusak tetanduran krama siosan.
ca. Lianan ring punika sang madrué wewalungan patut katiwakin pamidanda manut pararem banjar suang-suang.
(1). Tan kalugra ngangon utawi ngelébang wewalungan ring genahé sakadi ring sor:
ha. Linggih kahyangan désa, panti-panti, paibon, pamrajan, sétra muah genah sané siosan sané sinanggeh genah suci.
na. Ring margi sapalemahan désa.
ca. Carik muah tegalan krama siosan bilih-bilih carik utawi tegalan inucap madaging tetanduran.
(2). Yaning sinalih tunggil krama désa utawi banjar miwah jatma sané siosan jagi miara wewalungan, ayam utawi itik sané marupa utsaha ageng tan kalugra miara utawi ngenahang kandangnyané ring sajeroning karang sikut satak.
(3). Yan pradé wénten krama sané mamurug kecapé ring angka (1, 2) ring ajeng patut katiwakin pamidanda manut pararem banjar suang-suang.
(4). Yan mamurug kecap (1.ha) ring ajeng patut katiwakin pamidanda muah kadulurin antuk pacaruan manut pararem suang-suang banjar.
(5). Makarya bada utawi kandang wewalungan inucap tan dados nganggé wates anak tiosan.

Pawos 38.
Tata cara naban wewalungan.
(1). Pradé kacunduk wewalungan manjing maring genah sané sinanggeh suci utawi ngrusak tetanduran tur tan wénten sané mariangken wewalungan inucap wenang kataban olih sang katibén.

(2). Krama sané polih naban wewalungan patut:
ha. Mangda masadok ring prajuru banjar utawi désa, salantur ipun i prajuru patut nuréksain wewalungan inucap.
na. Sang naban mangda miara wewalungan inucap sapatut ipun.
(3). Yan mamurug kadi kecapé ring angka (2) aksara ha utawi na ring ajeng sang naban tan polih prabia sakéng sang nuenang wewalungan tur patut ngwaliang sapangargan wewalungan inucap yaning wewalungan inucap sampun tan kawaliang.
(4). Sang madrué wewalungan patut naur prabia ring krama sané polih naban manut pararem banjar suang-suang. Sajaba punika patut keni pamidanda sakadi kecapé ring pawos 36 ring ajeng.

Pawos 39.
(1). Risampun tigang rahina wewalungan sané kataban tan wénten sané mariangken sang naban patut masadok malih ring prajuru banjar utawi désa mangda kasobyahang ring warga désa utawi banjaré.
(2). Sawengkoning limolas rahina taler tan wénten sané mariangken wewalungan inucap, sang naban patut atur supéksa ring sang ngawarat minakadi Prabekel rawuh ka Camat.
(3). Risampm salikur rahina sakéng duké naban tur sampun atur supéksa kadi kecapé ring ajeng wewalungan inucap taler tan wénten sané mariangken pamargi salanturnyané manut pararem suang-suang banjar,
(4). Pradé wénten sang naban tan nganutin pamargi sakadi kecapé ring ajeng sampun ngadol utawi matutang wewalungan inucap raris wénten sané ngangkenin sang naban patut katiwakin pamidanda ngwaliang wewalungan sakadi inucap utawi marupa arta manut pangargannya tur pamidanda tiosan manut pararem banjar suang-suang.

Kaping 5.
Indik Bhaya.
Pawos 40.
(1). Sané sinanggeh bhaya bacakané luiré:
ha. Jiwa Bhaya.
na. Artha bhaya.
ca. Geni bhaya.
ra. Érbhaya.
ka. Plagandang.
da. Duracara ring agama.
(2). Sahanan warga désa sané uning ring kawéntenan jatma sané nglaksanayang dusta utawi bhaya, wiadin panangkan bhaya, wiadin jatma sané jaga nglaksanayang dusta utawi bhaya patut digelis (pramangkin) atur uninga ring prajuru.
(3). Bilih mabuat kawéntenané sang uning patut digelis nyuarayang kulkul manut kawéntenan bhaya utawi dustané.
(4). Pradé wénten suaran kulkul sakadi kecapé ring ajeng warga désané patut medal mapitulung ring sang keni bhaya antuk gegawan manut bhaya.

Paros 41.
(1). Pradé panangkan bhaya utawi dustané punika metu sakéng kaiwangan krama désa utawi banjar, krama punika olih prajuru désa patut katiwakin pamatut utamannya ngwaliang sahanan sané kadusta utawi kabhaya saha katiwakin pamidanda manut pararem banjar suwang-suang.
(2). Sajaba punika sang ngawé bhaya patut katur ring sang angawarat.
(3). Yaning sané kabhaya punika sinanggeh suci utawi ngranayang leteh désa, pamidandannya maweweh antuk pangaskara sapatut ipun.


Kaping 6.
Indik Panyanggran Banjar.
Pawos 42.
(1). Sahanan krama rikala ngwangun yajnya utawi karya suka-duka kéngin nunas panyanggran banjar malarapan atur supéksa ring prajuru banjar manut ageng alit pakaryané.
(2). Panyanggran banjar wantah manut pararem utawi pamutus banjar suang-suang.

SABGA IV.
SUKERTA TATA AGAMA.
Palet 1.
Indik Dewa Yajnya.
Pawos 43.
(1). Palinggih panyiwian sané wénten ring sajeroning wewidangaa Désa Pakraman Kedéwatan sané kaamong tur katuréksa olih krama désa inggih punika:
ha. Pura Désa/Balé Agung, kaamong olih krama désa gedé inggih punika krama banjar Kedéwatan lan Kedéwatan Anyar.
na. Pura Puseh kaamong olih krama banjar Kedéwatan.
ca. Pura Dalem Swargan kaamong olih krama banjar Kedéwatan.
ra. Pura Dalem Dasar kaamong olih krama banjar Kedéwatan Anyar.
ka. Pura Melanting kaamong olih krama banjar Kedéwatan.
wa. Tegal Suci lan Pasiraman Dukuh kaamong olih krama banjar Kedéwatan.
ta. Pura Pucak Swargan kaamong olih krama banjar Kedéwatan.
sa. Sétra Prajapati ring kiduling désa kaamong olih krama désa Gedé (Krama banjar Kedéwatan lan krama banjar Kedéwatan Anyar).
wa. Sétra Prajapati ring loring désa kaamong sinarengan olih krama Désa Pakraman Kedéwatan sareng krama Désa Pakraman Bunutan.

Indik palakasanaan upakara piodalan kalaksanayang olih krama Désa Pakraman Bunutan, nanging prabiannyané kamedalang/katangga olih makekalih krania Désa Pakraman.
Indik wawangunannya pinih ajeng (dukke nguni) kawangun olih krama Désa Pakraman Bunutan, nanging wewangunan salantur ipun (ngunggahang) mangda katangga sareng kalih krama Désa Pakraman.
la. Pura Manca ring suang-suang balé banjar kaamong olih krama banjar suang-suang.
(2). Sajaba punika palinggih utawi panyiwian sané siosan luiré: Pura Subak, Pura Taman Sari, Pura Paibon, Pamaksan/Dadia nuah Pamrajan ring suang-suang krama kaamong olih panyungsungnyane suang-suang.
(3). Rahina piodalan utawi patirtan ring suang-suang kahyangan désa wantah sakadi ring sor.
ha. Piodalan ring Pura Désa/Balé Agung kawéntenang nuju rahina Buda Kliwon Sinta.
na. Piodalan ring Pura Puseh kawéntenang nuju rahina Buda Umanis Julungwangi.
ca. Piodalan ring Pura Dalem Swargan kawéntenang nnju rahina Buda Umanis Medangsia.
ra. Piodalan ring Pura Dalem Dasar kawéntenang nuju rahina Buda Umanis Medangsia.
ka. Piodalan ring Pura Melanting kawéntenang nuju rahina Buda Wage Klawu.
da. Piodalan ring Pura Pucak Swargan kawéntenang nuju rahina nemonin Purnamaning Kapat.
ta. Piodalan ring Pura Prajapati sétra loring désa sané kalaksanayang olih krama Désa Pakraman Bunutan kawéntenang nuju rahina Anggare Kasih Julungwangi.
sa. Piodalan ring Pura Prajapati sétra kiduling désa kawéntenang nuju rahina Buda Umanis Medangsia.
wa. Piodalan ring Pura Manca ring suang-suang banjar kawéntenang nuju rahina Saniscara Kliwon Wariga.
la. Upacara ring Pura Tegal suci muah Pasiraman kawéntenang manut upacara piodalan ring Pura-Pura Kahyangan.
ma. King Aungan Gangsar piodalané kawéntenang nuju rahina Radite Kliwon Watugunung.
(4). Panemayan patirtan ring kahyangan désa minakadi ring Pura Désa/Balé Agung, Pura Puseh, Pura Dalem lan Pura Melanting kawéntenang ngenem sasih apisan luiré: apisan patirtan alit lan apisan patirtan ageng. Patirtan ring Pura Pucak Swargan kawéntenang awarsa apisan nemoning Pumamaning Kapat.
(5). Pangaci ring Kahyangan manut nista madia utama nganutin sastra agama lan dresta sané sampun mamargi.
(6). Mitegepin pamargi kamedalang olih krama Désa Pakraman pangamongnyané.

Pawos 44.
(1). Ring suang-suang pura inucap ring ajeng kaadegang Pamangku Lanang Istri.
(2). Ngadegang Pamangku désa manut dudonan luiré:
ha. Turunan Mangku mawiwit saking katurunan utawi oka wiadin warih saking Mangku let.
na. Nyanjan minakadi nunas pamuus utawi paswécan Ida Bhatara sané malinggih ring pura inucap.
ca. Kacatri olih krama désa manut pararem.
(3). Sané tan patut kaadegang pamangku luiré:
ha. Wong sané cédangga minakadi: pécéng, pérot, tukung, cungih, bongol lan sapanunggil ipun.
na. Wong sané kageringan minakadi: sakit ila, buduh lan sapanunggil ipun.
ca. Wong animpang laku.
ra. Wong sané tan kararemin olih krama désané.

Pawos 45.
(1). Prabia ngadegang pamangku lanang lan istri kamedalang olih krama désa sami yaning pamangku inucap kaadegang dados pamangku ring kahyangan désa.

(2). Yaning sané kaadegang pamangku ring Pura Panti, Dadia, Pura Subak lan sapanunggil ipun prabiannyane kamedalang olih panyiwi pura inucap.
(3). Mangku Konténg utawi Balian Konténg kaadegang antuk prabia krama désa.

Pawos 46.
Rikala sang kaadegang Pamangku Désa Lanang utawi Istri riwekasan séda, layoné mangda digelis kaupekara pitra yajnya olih kulawargannyané mangda tan nyantos ngalangin upacara-upacara yajnya tiosan ring désané. Duk punika i krama désa nyanggra antuk patus marupa beras, taluh, bébék, jinah bolong, klapa, kasa lan rerampé kéhnyané manut pararem.
Yan pradé kulawagannyané tan mrasidayang, panglaksanan yajnya patut katangga olih krama désa.

Pawos 47.
Sasananing Pamangku luiré:
ha. Ambek dharma sadu.
na. Aséwaka dharma, makadang sastra utama.
ca. Tan wenang salab-sulub.
ra. Tan pati pikul-pikulan.
ka. Tan ngranjing ring umah wong banija karma.
da. Tan atayub ring tarub cemara yuda.
ta. Tan ngranjing ring umah wong drati krama.
sa. Tan amangan anginun sahanan sané ngawé mada.
wa. Tan aparek ring naya dusta.
la. Tan ajejudén.
ma. Tan griganing wong akweh.
ga. Tan kenéng cuntakaning wong lén.



Pawos 48.
Tetegenan pingkalih swadarmaning Pamangku wantah sakadi ring sor:
ha. Tetegenan Pamangku:
1. Ngaryanin aturan ring pura amonganya luiré:
• Aturan ngasasih.
• Aturan nemonin Purnama, Tilem, Kajeng Kliwon, utawi rerahinan jagat sané siosan.
2. Nyadokang ring prajuru yaning wénten pratima utawi raja pangangge muah wewangunan sané rusak.
na. Swadarmaning Pamangku:
1. Ngaturang upacara piodalan ritatkala patirtan Ida Bhatara.
2. Ngaturang panauran sinalih tunggil krana désané.
Sang jagi mapanauran patut masadok ring prajuru désa mangda daging panaurané kasuratang utawi kailikitayang bilih-bilih panauran inucap marupa artha brana sané patut kadadosang druén désa.
3. Nyarengin ngrombo Pamangku siosan ritatkala patirtan Ida Bhatara.
4. Muputang upakara ring kahyangan sawates nista muah madia.
Yan upakara utama kéngin nuur Sang Sulinggih, Pamangku wenang pinaka panyanggra.
5. Ngénterang utawi ngastawayang sahanan upacara ritatkala patirtan utawi yajnya siosan ring pura sawates banten pamereman. Ngunggahang ring punika patut kapuputang antuk Sulinggih.
6. Ngastawayang utawi ngénterang sahanan upacara ritatkala wénten krama pacang ngaturang punia sakadi panauran utawi nunas paneduhan ring pura.
7. Nglaksanayang sahanan pamuat suci ring Pura nedunang utawi nglinggihang pratima utawi pralinggan Ida Bhatara.
8. Pamangku Kahyangan Tiga yogya nyiratin tirta ring krama sané siosan.
9. Nglaksanayang utawi ngénterang upacara-upacara kramané ring suang-suang paumahan yaning katuwur olih i krama.
Pawos 49.
Patias utawi olih-olihan Pamangku wantah kadi ring sor:
ha. Pahan sarin canang aturan utawi panauran saking sarin canang utawi panauran sané kapupulang.
na. Luput ayah- ayahan.
ca. Luput ngamedalang rerampé utawi reramon.
ra. Kasinggihang olih kramané manut linggih tur sesanannya.
ka. Polih pangupon saking bukti sané kaamong manut dresta sané sampun mamargi.
da. Mangku Kahyangan Désa ngwarsa apisan polih wastra saking Désa Pakraman.
ta. Yan wénten sinalih tunggil Pamangku Kahyangan Tiga sungkan ngantos jenek matamba ring rumah sakit, Pamangku inucap polih dana punia saking Désa Pakraman manut kasidan utawi manut pararem.

Pawos 50.
(1). Ritatkala ngénter yajnya utawi patirtan ring pura, Pamangku ring pura punika patut:
ha. Pinaka pangénter pangarep ring Pura inucap.
na. Yogya polih pangrombo Pamangku sané siosan.
ca. Yogya niwakin pituduh ring Pamangku sanak utawi Pamangku siosan.
(2). Yan pradé Pamangku sané ngarep keni kapialang janten tan prasida ngamargiang upacara ring pura patut upacara inucap kamargiang olih Pamangku pura sané siosan utawi nuwur Ida Sang Sulinggih.
(3). Pradé Pamangku ngalap rabi duaning balu/nyapihan masengker paling suwé 42 (abulan pitung) rahina patut kawintenang malih saking prabia Désa Pakraman.
(4). Yan pradéne Pamangku Lanang Istri tan manut malih marabian (mabelasan) Pamangku Lanang kantun kaadegang Pamangku Kahyangan, nanging Pamangku Istri tan malih kaadegang Pamangku.

(5). Yan pradé wénten Pamangku keni ujar ala, utawi ulah ala, Pamangku inucap patut kaprayascita, kasepuh olih krama désa sané maweh ujar ala, salantur ipun krama inucap patut katiwakin pamatut muah pamidanda manut pararem.
(6). Yan pradé wénten Pamangku kabuktiang animpang laku, nyasar ring sesana, Pamangku inucap patut kanorayang dados Pamangku tur katiwakin pamidanda muah pamatut manut pararem.

Pawos 51.
(1). Rikala patoyan utawi patirtan ring pura, warga désané sané jaga pedek ngaturang bakti, patut nganggé busana nganutin Agama Hindu, muah manut dresta ring Bali luiré patut nganggé destar, nyaput muah nganggé wastra sané kedas. Sané istri sané sampun menék deha patut mapusungan (tan wenang magambahan) tur nganggé kamen lan slémpod.
(2). Tragia makta sekar sukla, asep muah genah tirta.

Pawos 52.
(1). Krama désa muah sapa sira ugi tan kalugra ngranjing ring pura yaning:
ha. Yaning kacuntakan sangkaning sebel raga luiré:
1. Sebel kandel (ngraja swala) salami kantun ngwetuang rah tur durung mabersih.
2. Sebel madrué oka salami akambuhan utawi abulan pitung rahina sané istri, sané lanang wantah nyantos okané kepus pungsed.
3. Sebel sangkaning karuron salami abulan pitung rahina tur molihang tirta pabersihan.
4. Sebel panganténan salami durung mabiakala lan masakapan.
5. Sebel sangkaning gamia gamana salami lanang istri durung kapasahang tur mrayascita raga muah mrayascita Désa Pakraman.
6. Sebel sangkaning salah timpal salami durung kawéntenang upacara manut dresta lan agama.

7. Sebel sangkaning bobot sadurung upacara pabyakalan salami upacara inucap durung kalaksanayang.
8. Sebel sangkaning mamitra ngalang salami durung kawéntenang pabyakalan.
9. Wong bebinjat salami durung kawéntenang upacara manut dresta lan agama.
10. Nglaksanayang sad atatayi sadurung maprayascita manut sastra agama.
11. Sangkaning sungkan ila, édan wiadin buduh salami kantun sungkan.
12. Cuntaka sangkaning kalayu sekaran manut dresta lan sastra agama.
na. Makta sahanan brana sané sinanggeh ngletehin manut dresta.
ca. Makta wewalungan yan tan jaga kaanggé upakara yajnya.
ra. Manusa sané tan patut manut tata susila.
(2). Ring sajeroning pura muah palemahania tan wenang:
ha. Masumpah utawi nayub cor sajawaning pituduh prajuru désa.
na. Makobetan, masenengan, makolem dados asiki lanang istri.
ca. Munggah tedun palinggih yan tan sangkaning pituduh Pamangku utawi prajuru.
ra. Ngamargiang tirta muah upacara sajawaning Pamangku pangemong karombo olih Pamangku siosan.
ka. Maujar ala, ulahala, wak parusia, muah mamisuh majaljal, mayuda bilih-bilih nyantos ngwetuang rah.
da. Menehang wastra, pusungan muah sané siosan.
ta. Macecepin anak alit, mabacin wiadin mawarih.

Palet 2.
Indik Resi Yajnya.
Pawos 53.
(1). Sang pacang mapudgala utawi madwijati sajabaning nunas panugrahan ring Sang Rumawos minakadi Parisada Hindu Dharma Indonesia utawi Kantor Agama patut taler masadok ring Prajuru désa.

(2). Prajuru désa patut nuréksanin mangda sulur kalih pamargine yukti-yukti manut ring kecaping agama.
(3). Risampun kagentosin parab olih sang nabé, Prajuru désa patut nyobyahang ring warga désané sagelisnyané.

Pawos 54.
(1). Sajawaning Pamangku sang pacang mawinten maka buatan pamargi nyonténg, dalang, sakaluir jaga ngénterang yajnya patut masadok ring prajuru banjar utawi désa.
(2). Prajuru patut nyaksiang, niténin lan wenang ngalangin yan kacihna nyasar ring kecaping agama utawi dresta.
(3). Prajuru patut taler nyobyahang indik kawéntenan sang mawinten ngantos indik pungkusané anyar.

Pawos 55.
(1). Krama désa katuntun olih Prajuru sareng nyaksinin tur niténin mangda sahanan yajnya sané kawéntenang kaicen pamatut olih Pandita utawi sang Sujana minakadi Pamangku, Dalang, sakaluiré manut kawenangannya suang-suang manut dresta.
(2). Prajuru patut nuntun saha ngamanggala krama désané mikukuhin kasucian linggih para wikuné.
(3). Sang nuur patut ngaturang dana punia manut wibuh kancit karyané.

Palet 3.
Indik Pitra Yajnya.
Pawos 56.
Upakara mantuké ring sang lampus wantah kadi ring sor:
ha. Kapendem utawi kageseng makacihna pakingsan ring ibu pertiwi utawi ring Bhatara Brahma (makingsan ring geni) salami kantun nutupang prabia.

na. Atiwa-tiwa utawi upakara pangabénan.
Indik pangabénan wénten kalih soroh luiré:
1. Mantuk ring sané sampun kepus untu lan salantur ipun, patut kapratéka manut dresta.
2. Mantuk ring sané wau mayusa tigang sasih ngantos sadurung kepus untu patut nglungah.
ca. Sajaba punika raréné saking wau medal ngantos sadurung tigang sasih tan wenang katiwa-tiwa.
ra. Sang lampus durung kepus udel, durung mayusa tigang sasih ngantos sadurung kepus untu utawi maketus wenang pendem pramangkin tur patut masadok ring i prajuru mangda nyuarayang kulkul.

Pawos 57.
Swadarma lan tetegenan krama pradé wénten sinalih tunggil krama désané sané lampus wantah sakadi ring sor:
ha. Mantuké ring sang kadukitan:
1. Patut nyadokang ring prajuru banjar utawi désa tur nunas tetimbang ring kawéntenané.
2. Ngaturang ring prajuru jaga pamarginé mapendem utawi kaabénang.
na. Swadarmaning banjar:
1. Prajuru wenang mitetesin pamargin sang kadukitan manut angka (1 lan 2) ring ajeng.
2. Salantur ipun patut nyuarayang kulkul manut dresta suang-suang banjar.
ca. Panyanggran banjar salantur ipun:
1. Suang-suang krama patut nedunin muah ngamedalang patus manut pararem suang-suang banjar.
2. Krama banjar lanang istri ngambil karya manut dresta miwah ngrombo rikala pangutangan.

3. Busanan Kramané mangda mabusana adat sanistan ipun maslémpod utawi masenteng.
4. Pamargin sawa muah upakarané mangda dabdab, antar tur tan kéngin masuara wak parusya rikala ngarap sawa.
5. Pradé wénten krama mamurug kadi kecapé ring ajeng prajuru désa wenang niwakin pamatut manut pararem.

Pawos 58.
(1). Yan pradé sawané jagi malelet utawi nyekeh salami durung polih padéwasan patut kasuntik antuk pormalin utawi sané siosan sané mrasidayang ngicalang utawi nénten ngwetuang ambu sané nénten becik.
(2). Sané jagi makingsan riantukan jagi nyantos padéwasan dados makingsan sajawaning:
Rahina-rahina sané tan kadadosang manut dresta minakadi: sandung, utawi. pamarginé pegat nyambung.
(3). Pagebagan ring paumahan sang kadukitan manut pararem banjar suang-suang.

Pawos 59.
(1). Pamendanan patut nganutin déwasa muah tan kalugra:
ha. Rikala semut sadulur, kala gotongan, ingkel wong.
na. Rikala purwani, purnama, tilem.
ca. Rikala Bhatara Kahyangan ngadeg.
ra. Muah rahina siosan manut dresta.
(2). Mendem manut genahé ring sétra luiré:
ha. Krama sané magenah ring loring Pura Désa Balé Agung kapendem ring sétrané sané ring lor.
na. Krama sané magenah ring kiduling Pura Désa/Balé Agung kapendem ring sétrané kidul.

ca. Ida Sang Sulinggih genah atiwa-tiwa manut dresta.
(3). Mendem kalugra yaning manut paétangan:
ha. Raré wau embas, nyantos sadurung kepus untu patut kapendem pramangkin.
na. Mendem rikala wénten piodalan, utawi dinané makeker riantukan wénten upakara yajnya ring pura utawi ring suang-suang krama patut kamargiang antuk kulawargannya kéwanten.
Pamarginé makingsan utawi maploncor kasilibang rikala wengi tur tan kéngin nyuarayang kulkul.
(4). Mapendem tan nganutin padéwasan sané kabawos makingsan tan kalugra makarya gegumuk gumanti nyantos padéwasan, upakara mamargi sapatutnyané.

Pawos 60.
(1). Pradé wénten jatma lampus sangkaning salah pati, ulah pati lan sakancan ipun kéngin kabakta budal tur kapratéka kadi patut, risampun kamanggala antuk upakara banten panebusan lan pangulapan.
(2). Jatma lampus sangkaning keni sungkan ila, gering agung lan sapanunggil ipun risampun kaupakara sapatutnyané patut kageseng (makingsan ring geni).
(3). Yan sampun wénten panamaya ngabén dados kaupakara manut nista, madia, utama.

Pawos 61.
Sawa deha teruna patut nganggé rurub putih kuning.

Pawos 62.
Pradé wénten anak istri lampus kantun ngadut manik tan wenang kapenden utawi kageseng sadurung bobotané embas mawastu urip utawi padem, taler tan kalugra mapasah, layoné patut kabedah utawi sang raré kamedalang.


Pawos 63.
(1). Pradé kahanan wong lampus ring pakarangan, tegalan, carik utawi genah siosan bilih-bilih genah sinanggeh suci, sang madrebé sawa patut mrayascita genah inucap manut dresta mawaneng asasih pitung rahina.
(2). Yan pradé wénten jatma séda ring genahé sané kabawos sakadi kecapé ring ajeng yan tan wénten ngélingang (ngangkenin) sasampuné polih pituduh saking Guru Wisésa wenang kapendem. Upakara pamrayascita kaletehan désané kamargiang olih krama Désa Pakraman.
Yan wénten ngangkenin sawa punika sang sané ngangkenin patut keni pangupakara kaletehan désané.
(3). Yan wénten jatma mawiwit saking Désa Pakraman Kedéwatan tan nganutin pararem désa (tan makrama Désa Pakraman) yan kapendem ring sétra Désa Pakraman Kedéwatan patut kakeninin pananjung batu miwah upakara sané siosan manut pararem.
(4). Yan wénten krama Désa Pakraman Kedéwatan lampus (padem) tur kapendem ring sétra dura désa, yan wénten pawungu ring prajuru désa utawi banjar, i prajuru patut nyuarayang kulkul tur katedunin olih i krama sanistannyané olih prajuru désa utawi banjar.
Yan pradé tan wénten pawungu ring prajuru, i prajuru tan wenang nyuarayang kulkul tur i krama tan keni kacuntakan (sebelan).
(5). Yan wénten krama Désa Pakraman Kedéwatan mawiwit saking dura désa lampus (padem) ring wewidangan Désa Pakraman tur kapendem ring sétra dura désa i krama désa patut nedunin ping kalih ngater layoné sanistannyané olih prajuru désa.
(6). Yan wénten krama Désa Pakraman Kedéwatan lampus tur kaupakara (kaabénang) ring dura désa, krama inucap tan polih patus.
(7). Yan wénten jatma dura désa jagi kapendem utawi kaupakara (kaabén) ring sétra Désa Pakraman Kedéwatan, jatma inucap patut keni pananjung batu gengnia manut pararem.


Pawos 64.
(1). Munguing kacuntakan utawi sebel wantah sakadi ring sor:
ha. Saking bebanjaran kacuntakan salami tigang rahina, saking mapandem utawi ngabén.
na. Sang madrebé layon kacuntakan 42 rahina (abulan pitung rahina).
ca. Saking sulur pakilitan pakulawargan, tunggal dadia utawi pamrajan kacuntakan 7 (pitung) rahina.
ra. Saking pangapit lan panampa kacuntakan salami 7 (pitung) rahina.
ka. Yan anak alit sané déréng kepus udel, sang madrebé kapatutang kacuntakan 12 (roras) rahina, krama banjaré kacuntakan 3 (tigang) rahina.
da. Sang nyambut karya pitra yajnya kacuntakan ngawit saking ngwangun ngantos wus makala béji (macaru).
ta. Jatma sané karuron keni kacuntakan 42 (abulan pitung) rahina.
sa. Yan wénten jatma padem tur kasulubang tan masuara kulkul, pangapit lan panampa kacuntakan 3 (tigang) rahina, krama désa utawi banjar tan keni cuntaka.
(2). Yan wénten jatma lampus ring sawewengkon Désa Pakraman Kedéwatan tan kalugra nyuarayang kulkul masengker 7 (pitung) rahina sadéréng upacara piodalan ring Kahyangan Tiga nyantos Ida Bhatara masineb. Mungguing pamargin upacara sang lampus kapuputang saking Prajapati.
(3). Sané tan kenéng cuntaka inggih punika:
ha. Sang Sulinggih utawi Pandita.
na. Pamangku Kahyangan désa.

Pawos 65.
(1). Atiwa-tiwa wénten 4 (petang) soroh luiré:
1. Nyawa resi utawi nyuasta geni.
2. Sawa pratéka.
3. Asti wedana.
4. Atma wedana.

(2). Nyawa rsi kalaksanayang antuk ngadegang pangawak duaning tan ngagah utawi sawané tan kakeniang.
(3). Sawa pratéka kalaksanayang antuk mratéka sawa.
(4). Asti wedana kalaksanayang antuk mratéka galih utawi asti sawa sané sampun polih kapendem majalaran antuk ngagah.
(5). Atma wedana ngupakara Sang Hyang Atma mangda acintya ring Ida Sang Hyang Widi.

Pawos 66.
(1). Tan wenang mendem utawi nunjel sawa miwah awak-awakan sawa ring karang paumahan.
(2). Yaning Sang Sulinggih utawi Sadaka jaga kageseng ring palemahan Désa Pakraman minakadi tegalan utawi carik sang anganggén patut ngupakara genahé ring sadurungé, ritatkala ngamargiang muah risampuné wusan pangesengan.
(3). Yan genah sané kaanggén ngeseng nénten druén sang nganggé pinih riin patut wénten lascarya saking sang madrué karang kasaksinin olih prajuru banjar utawi désa.

Pawos 67.
Ngabén dedadakan patut kalaksanayang yaning:
ha. Yan ring Désa Pakraman Kedéwatan wénten ngrencanayang piodalan agung minakadin ipun ngusaba désa, ngusaba nini, mlaspas agung lan sapanunggil ipun.
na. Sangkaning pinunas sang kadukitan tur molihang pamutus prajuru Désa Pakraman utawi banjar malarapan antuk pamutus pararem ring suang-suang banjar.
ca. Pamargin upakara ping kalih pamargin banjar sané mapitulung sang kadukitan manut dresta utamania malarapan antuk pararem banjar suang-suang.
ra. Tan kadadosang nglaksanayang pangabénan dadakan yaning sinalih tunggil krama désané duk rahina punika ngwéntenang upacara Déwa Yajnya utawi Manusa Yajnya, tur sampun ngaturang pawungu ring prajuru Désa Pakraman. Sengker ipun pitung rahina saking tegak piodalan utawi karyané.
Palet 4.
Indik Manusa Yajnya.
Pawos 68.
(1). Manusa yajnya inggih punika upacara-upacara darmaning manusa ngawit saking patemoning kama bang kalawan kama putih ring sajeroning garba sang ibu ngantos salamining nyeneng.
(2). Upacara ring ajeng madudonan sakadi ring sor:
1. Upacara magedong-gedongan duk ngrempini sang ibu utawi bobotan mayusa tiga nyantos petang sasih.
2. Upacara raré wawu embas.
3. Upacara kepus udel.
4. Upacara risampun roras rahina.
5. Upacara tutug akambuhan (42) asasih pitung rahina.
6. Upacara raré mayusa tigang sasih (asambutan).
7. Upacara raré mayusa enem sasih utawi aoton.
8. Upacara raré mayusa plekutus sasih utawi tigang oton.
9. Upacara mapetik rambut.
10. Upacara tutug duwur utawi ngraja swala wadoné, utawi ngraja singa lanangé.
11. Upacara mapandes utawi masangih (matatah).
12. Upacara pawiwahan.
13. Upacara pawintenan.
(3). Upacara suang-suang ring ajeng nganutin nista, madia, utama lan kecaping sastra agama miwah catur dresta.


Palet 5.
Indik Buta Yajnya.
Pawos 69.
(1). Buta Yajnya inggih punika upacara-upacara pabiakala ring pertiwi, kahyangan, sarwa prani, piranti saha upakara ring bebutan.
(2). Upakara-upakara pabiakalan ring sarwa prani luiré:
ha. Tumpek Pangarah utawi Pangatag nemoning Saniscara Kliwon wuku Wariga, upakara majeng ring sarwa pepayonan.
na. Tumpek Andang utawi Tumpek Uyé nemoning Saniscara Kliwon wuku Uyé, upakara majeng ring sarwa ingon-ingon utawi wewalungan.
ca. Tumpek Landep nemoning Saniscara Kliwon Landep, upakara majeng ring sarwa lelandep.
ra. Tumpek Kuningan nemoning Saniscara Kliwoa Kuningan, upakara majeng ring sarwa siwadana.
ka. Tumpek Wayang nemoning Saniscara Kliwon Wayang, upakara majeng ring sarwa reringgitan.
da. Tumpek Krulut nenoning Saniscara Kliwon Krulut, upakara majeng ring sarwa lelanguan.
ta. Upakara pakala-kalaan manusa manut wiguna sané ketah kabawos pabiakala.
(3). Upakara-upakara pabiakala ring pertiwi miwah kahyangan lan ring bebutan kawastanin macaru.
(4). Pacaruan inucap ring ajeng manut nista, madia, utama muwah wiguna kadi ring sor:
ha. Éka sata.
na. Panca sata.
ca. Panca sanak.
ra. Rsi gana.
ka. Tawur Kasanga.

da. Malik sumpah.
ta. Tawur agung.
sa. Masegehan ritatkala Kajeng Kliwon luiré:
1. Ring natar sanggah utawi pamrajan katur ring Sang Kala Bucari.
2. Ring natar umah katur ring Sang Buta Bucari.
3. Ring natar lebuh katur ring Sang Durga Bucari.
(5). Siosan ring punika kawéntenang upakara yajnya sésa utawi masaiban ritatkala sampun wusan ngrateng ring pawaregan tur sadéréngé ngajengang utawi marayunan.
(6). Surudan caru minakadi layang-layang mangda kapendem ring genah suang-suang tur leluhun caru inucap mangda katunjel utawi kapendem mangdané nénten ngletehin palemahan.

Pawos 70.
(1). Rikala nemuning Tilan sasih Kanem patut kawéntenang pacaruan ring sétra manut dresta.
(2). Upakara pacaruan inucap kalaksanayang olih krama Désa Pakraman Kedéwatan utaminia upakara ring sétra sané magenah ring kiduling désa. Upakara ring sétra loring désa kalaksanayang olih krama Désa Pakraman Bunutan. Indik prabiannyané katangga olih Désa Pakraman makekalih.

Pawos 71.
Mungguing palaksanan panyepian tawur Kasanga patut kamargiang sakadi ring sor:
ha. Majeng ring Ida Bhatara patut:
1. Ring rahina nemuning pangelong ping 13 (telulas) Tileming Kasanga Ida Batara patut malasti manut dresta.
2. Ring pangelong ping 14 (patbelas) Ida Batara patut nyejer ring Balé Agung.
3. Ring Tilem Kasangané nyoréyang patut nglaksanayang upacara pacaruan ring pempatan agung.
na. Padaging upakara kakaryanin olih krama Désa Pakraman ring suang-suang banjar.

ca. Upakara tawur Kasanga manut sakadi ring sor:
1. Ring Tileming Kasanga kawastanin tawur Kasanga, kalanturang antuk pangrupukan.
2. Pacaruané manut dresta luiré:
• Ring pempatan agung upakarané sabates panca sato utawi panca kelud.
• Ring suang-suang banjar pacaruané sabates panca sanak.
• Ring suang-suang lebuh manut arah-arahan.
• Ring tepengan ngrupuk nyoréang palaksanané tan kéngin liwatan ring tengah lemeng utawi tengah wengi.
• Tata carané ngrupuk mangda pamarginé trepti, katuréksain olih prajuru. Pradé wénten sané mamurug patut keni pamidanda manut pararem.

Pawos 72.
(1). Pamargin panyepian nganutin catur brata sakadi ring sor:
ha. Amati geni, teges ipun tan kéngin maapi-api sajawaning:
1. Sang madrué raré déréng tigang sasih kadadosang wantah ring genah raré inucap.
2. Sang matepetin anak sungkan kadadosang wantah ring genah sang sungkan.
3. Sang nruénang layon ring paumahan kadadosang, nanging tan kalugra nyantos masunaran doh kagenah sané siosan.
4. Ritatkala ngwéntenang upakara yajnya utawi piodalan ring kahyangan pingkalih ring pamrajan kadadosang sakéwala mangda tan masunaran doh kagenah sané siosan.
na. Amati karya, pitegesnyané tan wenang nyambut karya.
ca. Amati lelungan, teges ipun tan kéngin malelungan utawi medal kamarginé.
ra. Amati lelanguan tan kéngin masuara gora utawi nyuarayang sakancan brana sané matemahan ribut lan suara-suara sané tiosan.

(2). Brata panyepian sakadi kecapé ring ajeng katilik tur katuréksa olih Pacalang taler kasarengin olih Prajuru ring banjar suang-suang.
(3). Pacalangé mangda nganggé busana adat lan makampuh poléng.
(4). Pradé tan manut kadi ring ajeng utawi murug brata panyepian patut katiwakin pamidanda manut pararem.

Pawos 73.
Riwus Nyepi kawastanin Ngembak Nyepi. Tatkala irika wau kadadosang lepas ring brata panyepian, saha kadulurin antuk pangaksama suang-suang kulawarga makacihna ngawit déwasa isaka warsa.

SARGA V.
SUKERTA TATA PAWONGAN.
Palet 1.
Indik Pawiwahan.
Pawos 74.
(1). Pawiwahan inggih punika patemoning purusa kalawan pradana malarapan antuk panunggalan kayun suka cita kadulurin upasaksi sakala kalawan niskala.
(2). Palaksanaan pawiwahan wénten tigang soroh luiré:
ha. Pepadikan.
na. Ngrorod.
ca. Nyeburin utawi nyentana.
(3). Pidabdab sang mawiwaha patut:
ha. Sampun munggah deha kalawan teruna (prasida nganutin undang-undang sang ngawewenang).
na. Sangkaning pada arsa suka cita (tan kapaksa).
ca. Manut kecaping agama utawi tan gamia gamana.


Pawos 75.
Pamargin pawiwahan inucap ring pawos 74 ring ajeng mangda taler nganutin undang-undang panegarané.

Pawos 76.
(1). Parabian sané kapatutang wantah sakadi ring sor:
ha. Kadulurin pawidiwidanan sanistannyané pabyakalan (madengen-dengen).
na. Kasaksinin olih prajuru-prajuru dinas muah adat.
ca. Kamunggahang sajeroning pailikitan ngatos rawuhing Sang Angawarat.
(2). Pawiwahan tan kapatutang yaning sakadi ring sor:
ha. Natab upakara sangkaning kapaksa.
na. Sinalih tunggil tan rawuh utawi tan wénten ring genahé natab.
ca. Nénten wénten ilikita miwah saksi-saksi.

Pawos 77.
Tatacaraning pawiwahan patut sakadi ring sor:
ha. Pinih riin sang jagi pacang ngwarangang kula warganiya patut mapisedek ring prajuru banjar sané pacang maritatas manut tan manut kadi drestaning pawarangan.
na. Salantur ipun yan pamarginé parorodan wantah sakadi ring sor:
1. Kaluwargan sang lanang patut pinih riin mapilaku ring reraman wadoné antuk duta sakirangnyané kalih diri tur tan kéngin liwatan ring arahina.
2. Risampm reraman wadoné pingkalih kulawargannyané nrima panglukuané tur kasaksinin antuk prajuru désa utawi dinas, salantur ipun i prajuru patut nepak kulkul cihna pawiwahan. Panepaké tan kéngin langkungan ring arahina tur nyobyahang pariindiké ring warga désa utawi banjaré.
3. Yéning tan nrima panglukuané kéngin netes mangda kasarengin olih prajuru adat lan dinas manut drestaning netes.

4. Panetesan kamargiang ring paengkeban anténé tur risampun sang anténé nyihnayang pada suka cita kasaksinin antuk prajuru banjar utawi désa wewidangan paengkeban anténé, reraman nadoné tan wenang ngambil pianaknyané.
5. Rikala netes patut sang netes matemu pada arep ring sang sané katetes.
ca. Pamargin pepadikan patut kamanggala antuk pakrunayan manut dresta.
ra. Pamargin nyeburin utawi nyentana, manut kadi ring ajeng sakéwanten sang istri mawak purusa miwah sang lanang mawak pradana.

Pawos 78.
(1). Piteges pawisahan patut sang lanang marabi adiri taler sapunika sang istri.
(2). Yaning sang lanang pacang marabi langkungan ring adiri patut masadok ring sang rumawos.

Pawos 79.
Pradé wénten salah sinunggil kramané gamia gamana, drati krama (mamitra galang) patut kasisipagn tur katiwakin pamidanda manut sastra agama.

Pawos 80.
(1). Pawiwahan sangkaning pada lila, sané ngambil singgihan, patut kadulurin antuk upacara pati wangi.
(2). Yan lanangé saking wangsa singgihang tur wadoné sudra wangsa patut wadoné kagentosin wasta antuk pungkusan rabi manut dresta.

Pawos 81.
Pawiwahan saking pabinayan agama, sadurung upacara pawiwahan kamargiang, patut kariinin antuk upacara widi widana mantuké sang magama tiosan ring agama Hindu sané mateges upakara "Suddhi Wadani".


Palet 2.
Indik Nyapihan.
Pawos 82.
(1). Pawiwahan sida wusan malarapan antuk palas marabian, utawi sinalih tunggil padem.
(2). Wusan marabian sangkaning sinalih tunggil lampus utawi padem mapiteges balu.
(3). Palas marabian sangkaning wicara pracihna tan tumus sukacitaning panuggalan idep alaki rabi mapiteges nyapihan.
(4). Sang palas marabian manut ring angka (3) patut atur supéksa ring Sang Rumawos, wastu tinas apadang pamutus kabawos nyapian. Salantur ipun i prajuru patut nyobyahang kawéntenannyané ring krama désa, tur kakeninin pamidanda manut pararem.

Pawos 83.
Sulur palas marabi pradé sinalih tunggil anyasar laku, cédangga, wirosaning laku, matilar tan pasadu miwah setata wak parusya tan prasida adung malih miwah siosan manut undang-undang panegarané.

Pawos 84.
Pradé riwekasan sang palas marabian kacihnayang adung malih patut:
ha. Nglaksanayang pawiwahan tur kawidi widana malih manut upacara pawiwahan.
na. Keni pamidanda nikel saking palasé, pamarginé inucap kawastanin tulak wali.

Pawos 85.
(1). Balu kabinayang dados:
ha. Balu luh wit sentana (balu rajeg) miwah balu luh boya sentana.
na. Balu muani kapurasa muah balu muani nyeburin (boya sentana).


(2). Swadarmaning balu inucap patut:
ha. Ngamanggehang pati brata tan kéngin ngamargiang paradara utawi dratikrama.
na. Nguasayang waris pagunakaya tan kéngin ngadol, ngadéang, makidihang sajawaning polih kabébasan saking pianak utawi pakulawargannya pradé pianaké kantun alit-alit.
ca. Kéngin ngidih sentana pradé sampun wénten pidabdab sadurung sinalih tunggil lampus saha kabébasang antuk kulawarga sinanggeh kapurusa.
ra. Balu muani nyeburin kawéhin mawiwaha malih pradé sampun polih paigum saking pianak deha utawi teruna utawi kulawargan kapurusa.

Pawos 86.
(1). Balu tan pageh luiré:
ha. Drati krama/para dara.
na. Matilar saking paumahan tan pasadok jantos 6 (nem) sasih.
ca. Lémpas ring swadarmaning balu tan prasida ngeséhin solah, setata tungkas arep ring pituduh pakulawargan kapurusa sané patut.
(2). Yaning macihna kadi ring ajeng manut tri pramana wenang balu luh boya sentana muah balu muani nyeburin kéngin:
ha. Kaulihang antuk kulawargan kapurusa tur tan kéngin makta pagunakaya.
na. Tan polih upon waris.
(3). Pradé balu inucap pageh, kaékan-ékan antuk kulawarga kapurusa kéngin polih pahan pagunakaya.

Palet 3.
Indik Sentana.
Pawos 87.
(1). Munguing sentana wénten kalih sorih luiré:
ha. Prati sentana.

na. Sentana peperasan.
(2). Prati sentana inggih punika sentana sané metu saking pawiwahan sané kaloktah kaucap oka.
(3). Pradé pawiwahané tan ngwetuang oka (tan madrebé prati sentana) kéngin ngidih sentana antuk upasaksi sakala niskala kawastanin sentana peperasan.

Pawos 88.
(1). Meras sentana manut dudonan patut makacihna arta brana (pamelin basan buat) saha mapasaksi sakala niskala.
(2). Sapasira ugi pacang ngidih sentana (meras) patut masadok ring prajuru banjar sanistannyané 3 (tigang) sasih sadéréng upacara pamerasan.
(3). Prajuru patut nyobyahang indik parencanaan punika ring krama banjar utawi désané.
(4). Yaning wénten sinalih tunggil krama désa utawi banjar sané mapikarsa nénten manut ring parencanaan sang jaga mameras, upacara pamerasan durung dados kamargiang. Yaning sampun pada gilik saguluk, sinalih tunggil kulawargannya wenang ngatur supéksa ring Sang Rumawos mangda kaicénin pamutus. Yaning sajeroning tigang sasih (105 rahina) tan wénten atur supéksa ring Sang Rumawos (Pengadilan Negeri), meras sentana manut dudonan sinanggeh sampun sah polih rawos gilik saguluk saking krama banjar utawi désa.

Pawos 89.
(1). Pamerasan sinanggeh sampun pastika risampun macihna:
ha. Mawidi widana.
na. Kasaksinin prajuru adat miwah dinas.
ca. Kasobyanang ring paruman banjar utawi désa.
(2). Kéngin taler kakaryanang sualapatra utawi ilikita pastika ring sang ngawewenang.
(3). Sang patut kaperas anggén sentana patut sakadi ring sor:
ha. Jatma sané magama Hindu.

na. Papernahan nedunang saking sang meras.
ca. Kulawarga saking purusa sané pinih nampek, yan tan wénten dados sané dohan, yan taler tan wénten, dados saking predana, yan taler tan wénten dados sakama-kama.
(4). Kéngin ngangkat sentana langkungan ring adiri menawita lanang-lanang, istri-istri utawi lanang istri.

Pawos 90.
(1). Pradé wénten sinalih tunggil krama désa madrebé putra kembar lanang istri utawi buncing tan kéngin ngenahang ring pempatan agung utawi ring sétra. Kulawargannya patut nglaksanayang upacara yajnya macaru ring paumahan.
(2). Krama banjar patut nglaksanayang upacara yajnya macaru ring banjarnya, krama Désa Pakraman nglaksanayang upacara yajnya macaru ring Désa Pakraman. Ageng alit utawi warna upacara yajnya manut pituduh sang sulinggih.

Palet 4.
Indik Warisan.
Pawos 91.
(1). Warisan inggih punika tetamian arta brana saha ayah-ayahan ngupadi kasukertan sakala niskala saking kaluhurannya marep ring sentanannya. Warisan kéngin marupa:
ha. Drué tengah.
na. Pamrajan, panti, paibon lan sapanunggil ipun.
ca. Muah arta brana siosan, utawi utang piutang druén sang lampus.

Pawos 92.
(1). Sang sané patut ngwarisin utawi ahli waris luiré:
ha. Prati sentana purusa.

na. Sentana rajeg.
ca. Sentana peperasan.
(2). Pradé tan wénten sakadi ring ajeng sané sinanggeh ahli waris luiré:
ha. Turunan purusa pernah munggahang.
na. Turunan purusa pernah kasamping.

Pawos 93.
Swadarmaning ahli waris patut:
ha. Nrima saha nguasa tetamian saking leluhurnya minakadi ngrempon sanggah, pura lan sapanunggil ipun.
na. Nyledii ayah-ayahan pawaris.
ca. Ngabénang pawaris.
ra. Naurin utang-utang pawaris.

Pawos 94.
(1). Pangepahan warisan manut sakadi ring sor:
ha. Risampun kalaksanayang pitra yajnya mantuk ring sang pawaris, muah kataur utang-utangnya sami.
na. Para ahli waris polih pah-pahan pada saking pagunakayan sang pawaris.

Pawos 95.
Ahli waris tan polih pah-pahan yaning:
ha. Sampun tan malih nganutin darmaning agama Hindu miwah nilar kawitan.
na. Alpaka guru rupaka.
ca. Sentana rajeg késah mawiwaha muah prati sentana nyeburin sané kabawos ninggal kedaton.


Pawos 96.
(1). Pradé boya ahli waris kéngin mauponin kéwanten manut dudonan:
ha. Sentana luh salami déréng marabian.
na. Balu luh (boya prati sentana) wiadin balu nuani (nyeburin) salami ngamargiang swadarmaning balu.
ca. Mulih deha wiadin teruna.
(2). Pawaris kéngin maweweh (ngewéhin) rikala maurip pinaka:
ha. Jiwa dana utawi tetatadan utawi bekel makacihna paweweh tetep ring pianak sané késah mawiwaha.
na. Pangupa jiwa, paweweh pawaris maka upon-upon kémawon.
ca. Pedum pamong/raksa, pahan waris tatkala pawaris kantun maurip.

Pawos 97.
Pradé sajeroning pakulewargannyané wénten ahli waris langkungan ring adiri patut:
ha. Kawéntenang paigum indik pedum waris inucap.
na. Yaning tan prasida wenang nunas tetimbang ring prajuru désa.
ca. Yaning taler tan prasida gilik saguluk wenang nunas pamutus ring sang rumawos.

Pawos 98.
Pradé wénten karang kaputungan, prajuru wenang mawosin saha nuréksa sila-sila muah sulur pakulawargan sang kaputungan tur nibakang pamutus sakadi ring sor:
ha. Nyerahang waris sang kaputungan ring ahli waris sakéng kapurusa.
na. Yaning tan wénten kadi ring ajeng wenang kaambilang saking pradana.
ca. Yaning taler tan wénten dados sakama-kama nanging krama sané magama Hindu tur saking banjar inucap.


SARGA VI.
WICARA LAN PAMIDANDA.
Palet 1.
Indik Wicara.
Pawos 99.
(1). Sané wenang mawosin minakadi mutusang wicara ring désa utawi banjar luiré:
ha. Kelihan Banjar, yaning sang mawicara tunggal bebanjaran.
na. BenDésa Pakraman pradé sang mawicara mabinayan bebanjaran.
(2). Pradé sang mawicara tan wénten cumpu ring tatacaraning klihan mawosin, kadadosang nunas bebandingan ring BenDésa Pakraman.
(3). Yan taler tan wénten cumpu ring tatacaraning BenDésa Pakraman, kéngin nunas bebandingan ring sang rumawos utawi sang ngawewenang.

Pawos 100.
(1). Sahanan wicara sané makawiwit kacorahan lan sakaluiré, miwah sané sinanggeh nungkasin daging awig-awig, pararem miwah pasuaran banjar utawi désa patut kabawosin premangkin tan nyantos pasadok.
(2). Sajaba wicara sakadi ring ajeng patut nyantosang pasadok sang nunas bawos.
(3). Panepasé mangda pastika nyantenang iwang patut malarapan tri pramana (saksi, ilikita, bukti), saha tan maren nepék ring catur dresta.

Palet 2.
Indik Pamidanda.
Pawos 101.
(1). Désa utawi banjar wenang niwakang pamidanda ring warga désa sané sisip.
(2). Paniwak inucap kalaksanayang olih BenDésa Pakraman utawi Klihan Banjar nunggal-nunggal utawi sinarengan manut dudonan.

(3). Agung alit pamidanda manut sor singgih kasisipan tan maren ngupadi darma kaolas-arsan pinih ajeng, maka buatan kasudamalan désa.
(4). Bacakan pamidanda saka luiré:
ha. Danda arta muah panikel-panikelnya.
na. Nunas pangampura (nyuaka iwang).
ca. Upakara panyangaskara.
ra. Kanorayang makrama.
(5). Jinah utawi arta brana pamidanda ngranjing dados drué désa utawi banjar. Pamidanda sangkaning bebandingan kaepah dados kalih, apahan ngranjing ka banjar lan apahan ngranjing ka désa.

Pawos 102.
(1). Rikala pawanengan ngamedalang jinah pepeson utawi urunan, dedandan utawi dedosan, yaning celed ring wewanengan sané sampun kauwéhin, mawaneng asangkepan nénten kataur patut keni pamidanda nikel.
(2). Risampun nikel mawaneng malih asangkepan taler tan kataur patut kapakélingin antuk darma olas asih, pradé taler tan satinut, malarapan antuk cecidran ageng alit utangé kacirénin pacang karampag, risampun wénten tigang rahina saking kacirénin taler tan naur patut karampag.
(3). Risampun polih pawanengan malih tigang rahina saking karampag arta brana sané karampag tan katebas patut kalélang.
Yaning pangargan arta brana inucap langkungan saking hutangnyané salebihnyané patut kawaliang ring sang karampag.
(4). Tatacara ngrampag:
ha. Kalaksanayang olih prajuru kasarengin olih krama banjar utawi désa sakirangnyané 2 (duang) diri pinaka saksi.

na. Tan dados ngrampag sahanan brana sané kainggilang manut agama miwah ngamademang pangupajiwa sang karampag.
ca. Pradé sang karampag ngalangin pamargin rerampagan patut kaaturang ring sang ngawewenang.

SARGA VII.
NGUAH-NGUUHIN AWIG-AWIG.
Pawos 103.
(1). Nguah-nguuhin awig-awig puniki kalaksanayang antuk paruman désa.
(2). Paruman inucap mangda marupa pakarsan i krama désa.
(3). Pamutus bawos mangda gilik saguluk.
(4). Yan tan gilik saguluk patut kawéntenang cacah suara krama.
(5). Awig-awig puniki wawu dados kauwah-uwuhin yaning 2/3 (dua pah telu) sakéng krama sané masuara satinut.

SARGA VIII.
PAMUPUT.
Pawos 104.
(1). Awig-awig puniki mawasta Awig-awig Désa Pakraman Kedéwatan.
(2). Awig-awig puniki kamargiang ngawit kararemin.

Pawos 105.
(1). Sakaluiring sané wénten sadurungnya patut kaanutang ring daging awig-awig puniki.
(2). Sakaluiring sané durung kabawos utawi kasurat sajeroning awig-awig puniki patut kalaksanayang manut tatacara sané sampun ketah mamargi maduluran antuk pararem-pararem.


Pawos 106.
(1). Awig-awig puniki kararemin duk rahina Buda Kliwon, wuku Dunggulan, sasih Kasanga, Isaka warsa siyu sanga enem belas, tanggal maséhi 6 April 1994, ring Pura Désa Kedéwatan.
(2). Tur kalingga tanganin olih BenDésa Pakraman, Klihan-Klinan Banjar sawewengkon Désa Pakraman Kedéwatan muah Prabekel Kedéwatan lan camat Ubud maka saksi-saksi.
Sang nglingga tanganin:
BenDésa Pakraman.


(Sang Nyoman Malén)
Kelihan Kelihan
Banjar Kedéwatan. Banjar Kedéwatan Anyar.


(I Nyoman Roji) (I Madé Sarda)

Pinaka saksi-saksi.
Kepala Désa Kedéwatan. Camat Ubud.


(I Wayan Sutéja) (Drs. Ida Bagus Ngurah Gedé)

Mengetahui dan telah dicatatkan
Pada tanggal : 15 Pebruari 1995.
N o m o r : 04 tahun 1995.
Bupati Kepala Daerah Tingkat II Gianyar.



Tjokorda Gdé Budi Suryawan, SH.

Lepihan: Padruén Désa Pakraman Kedéwatan.
TANAH CARIK LAN TEGALAN:
1. Tanah-tanah palaba pura luiré:
ha. Tanah laba Pura Dalem Dasar mrupa:
Tanah carik, ring subak Kedéwaan, pipil no:16, persil no:28, klas I, jebarnia 32,00 are,
Watesnia inggih punika:
® sisih lor tanah druén Gusti Kompyang Gembrong.
® sisih wétan tlabah.
® sisih kidul tanah druén I Repen.
® sisih kulon linggih Pura Dalem Dasar.
na. Tanah laba Pura Dalem Swargan marupa:
1. Tanah carik, magenah ring subak Kedéwatan, sértipikat no:B.8357113, pipil no:15, persil no:9sp, klas II, jebarnia 20,00 are.
Watesnia:
• sisih lor: tanah padruén I Pangus.
• sisih wétan margi.
• sisih kidul margi.
• sisih kulon tanah padruén I Klepus.
2. Tanah carik magenah ring subak Kedéwatan, sértipikat no:B.8357114, pipil no:15, persil no:11sp, klas II, jebarnia 13,30 are.
Watesnia:
• sisih lor tanah pakarangan désa (PKD).
• sisih wétan margi.
• sisih kidul tlabah.
• sisih kulon margi (tlabah).

ca. Tanah laba Pura Puseh.
1. Tanah carik, magenah ring subak Lungsiakan, sértipikat no:B.8357171, pipil no:181, persil ro:23, klas I, jebarnia 7,35 are.
Watesnia:
• sisih lor tanah laba para.
• sisih wétan margi.
• sisih kidul tanah druén I Kerta.
• sisih kulon tanah laba Pura Mascéti.
2. Tanah carik, magenah ring subak Lungsiakan, sértipikat no:B.8357172, pipil no:181, persil no:23sp, klas I, jebarnia 29,10 are.
Watesnia:
• sisih lor tanah laba Pura Désa.
• sisih wétan tlabah.
• sisih kidul tanah druén I Kerta.
• sisih kulon margi (tlabah) .
ra. Tanah laba Pura Désa.
1. Tanah tegalan, magenah ring Banjar Kedéwatan, sértipikat no:B.8357053, pipil no:129, persil no:lldp, klas III, jebaria 41,85 are.
Watesnia:
• sisih lor tanah druén Sang Ketut Kebit.
• sisih wétan linggih Pura Désa.
• sisih kidul tanah druén I Geder.
• sisih kulon tlabah.

2. Tanah carik, magenah ring subak Lungsiakan, sértipikat no:B.8357169, pipil no: 180, persil no:22sp, klas I, jebarnia 1,20 are.
Watesnia:
• sisih lor tanah laba Para Désa.
• sisi wétan margi.
• sisih kidul tanah laba Pura Puseh.
• sisih kulon tanah laba Pura Désa.
3. Tanah carik, magenah ring subak Lungsiakan, sértipikat no:B.8357170, pipil no:180, persil no:22sp, klas I, jebarnia 31,80 are.
Watesnia:
• sisih lor tanah druén I Wayan Keresa.
• sisih wétan tlabah.
• sisih kidul tanah laba Pura Puseh.
• sisih kulon margi (tlabah).
2. Tanah-tanah bukti luiré:
ha. Tanah bukti Pamangku Pura Dalem Dasar marupa:
1. Tanah bukti Pamangku Pura Dalem Dasar marupa: tanah carik, magenah ring subak Pacekan, pipl no:200, persil no:45, klas II, jebarnia 20,00 are.
Watesnia:
• sisih lor tanah druén I Aget.
• sisih wétan tanah druén I Cekug.
• sisih kidul tanah druén Nang Gaberig (I Ginas).
• sisih kulon tanah druén I Narji.

2. Tanah bukti Pamangku Pura Dalem Suargan lan bukti Bendésa Kedéwatan marupa tanah carik, persil no:6 sdj, klas II, jebarnia 50,5 are, magenah ring subak Kedéwatan pinarah kadadosang kalih.
Watesnia:
• sisih lor tanah druén Sang Nyoman Pecok.
• sisih wétan tanah druén I Sarda.
• sisih kidul tanah bukti mangku Pura Puseh lan mangku Pura Désa.
• sisih kulon tanah druén A.A. Cetig lan tanah druén I Mangkreg.
3. Tanah bukti Pamangku Pura Puseh lan tanah bukti Pamangku Pura Désa/Balé Agung, marupa tanah carik magenah ring subak Kedéwatan, persil no:7 sdj, klas II, jebarnia 37 are, kapinarah kadadosang kekalih.
Watesnia:
• sisih lor tanah bukti Mangku Dalem lan Bendésa Kedéwatan.
• sisih wétan tanah druén I Rana.
• sisih kidul margi.
• sisih kulon tanah druén I Tomlos.
na. Tanah bukti Bendésa.
1. Tanah bukti Bendésa Kedéwatan Anyar marupa: tanah carik magenah ring subak Pacekan, pipil no:199, persil no:39, klas II jebarnia 15,00 are.
Watesnia:
• sisih lor tanah druén I Geliwir.
• sisih wétan tlabah.
• sisih kidul tanah druén I Celos.
• sisih kulon tanah druén I Laut.

2. Tanah bukti Bendésa Kedéwatan.
Wantah sakadi ring ajeng.
3. Tanah-tanah tiosan luiré:
ha. Tanah ring Tegal Suci, marupa tanah tegalan, magenah ring Banjar Kedéwatan pipil no: 8, klas III, jebarnia 50,00 are.
Watesnia:
• sisih lor margi.
• sisih wétan SD no: I Kedéwatan.
• sisih kidul tanah sang Nyoman Canging.
• sisih kulon tanah druén I Munut.
na. Tanah carik (panukar tanah Tegal Suci) ring subak Pacekan, pipil no: 195, klas II, jebarnia 20,00 are.
Watesnia.
• sisih lor tanah laba Pura Ubud.
• sisih wétan tlabah.
• sisiti kidul tanah bukti Mangku Payogan.
• sisih kulon tlabah.
ca. Tanah tegalan magenah ring Banjar Kedéwatan, jebarnia 8,00 are persil no: --, Klas: --.
Watesnia.
• sisih lor tanah karang I Pageh.
• sisih wétan tanah druén I Pageh.
• sisih kidul tanah laba Pura Dalem.
• sisih kulon margi.
ra. Tanah ring wétan linggih Pura Dalem Samplangan (Para Mrajan), marupa tanah tegalan pipil no: --, klas: --, jebarnia 25,00 are.
• sisih lor tanah karang druén Sang Nyoman Lojor.
• sisih wétan tlabah.
• sisih kidul tanah karang druén I Repot.
• sisih kulon linggih Pura Dalem Samplangan.
ka. Tanah ring loring Pura Taman Sari, marupa tanah tegalan magenah ring banjar Kedéwatan, pipil no: --, klas: --, jebarnia 15,00 are.
Watesnia.
• sisih lor tlabah.
• sisih wétan tlabah.
• sisih kidul linggih Pura Taman Sari.
• sisih kulon tlabah.

3 komentar:

  1. Dalam melaksanakan awig awig harus disertai dengan kesungguhan hati dan tekad yang kuat dari prajuru sehingga akan tercapai masyarakat yang tertib, bisa diajak rembug supaya tidak terjadinya "suryak 1000", tindak yang salah dan bimbing mereka dan berikan apresiasi kepada mereka yang telah memahami isi awig awig itu sendiri!!

    BalasHapus
  2. saya ingin menanyakan apakah dalam awig-awig ini membahas tentang hukum waris yang ada di desa pakraman kedawatan tersebut? trima kasih

    BalasHapus
  3. Sesungguhnya akan lebih bijaksana apabila telah disepakati perareman yang baru, hendaknya pawos yang lama di update lagi sehingga kalau materi sudah online, pembaca tidak akan bingung mengartikannya, seperti pawos 64 Pawos 64.
    (1). Munguing kacuntakan utawi sebel wantah sakadi ring sor:
    ha. Saking bebanjaran kacuntakan salami tigang rahina, saking mapandem utawi ngabén.
    na. Sang madrebé layon kacuntakan 42 rahina (abulan pitung rahina).
    ca. Saking sulur pakilitan pakulawargan, tunggal dadia utawi pamrajan kacuntakan 7 (pitung) rahina.
    ra. Saking pangapit lan panampa kacuntakan salami 7 (pitung) rahina.

    Dan di Pekraman sudah disepakati kalau ada orang yang meninggal, kecuntakaan disepakati 1 (satu) hari, setelah selesai dari setra dan disirati dengan tirta prayascita dari griya, dan esoknya sudah biasa bisa ke Pura Pura.

    Dan diharapkan prajuru yang terhormat harus tidak memandang kulit atau warna dalam menentukan keputusan tersebut, sehingga dapat dihindari pekrimik dari masyarakat, dan saya melihat trend saat ini justru yang berpendidikan dan yang punya wawasan luas akan enggan untuk menyampaikan pendapatnya, sehingga prajuru harus jeli menyikapinya dan diharapkan berhati-hati.

    BalasHapus